Χριστόδουλος Παμπλέκης: ο Ακαρνάνας φιλόσοφος

Σημαντικό ρόλο στην ιδεολογική και πνευματική προπαρασκευή, αλλά και την επιτυχία της, της Επανάστασης του 1821 διαδραμάτισαν ασφαλώς οι Έλληνες λόγιοι των ελληνικών παροικιών στη Δύση. Με τη σωστή καθοδήγησή τους βοήθησαν σημαντικά τον ένοπλο Αγώνα και δικαίως κέρδισαν τον σεβασμό όλων των Ελλήνων. Όλοι πια ακoλουθούσαν τους μορφωμένους, τους Πατέρες του Γένους. Δίπλα στις κορυφαίες μορφές, όπως ο Ρήγας, ο Κοραής, ο Βούλγαρης κ.ά. επάξια στέκεται και η μορφή του ακαρνάνα φιλοσόφου-μοναχού Χριστόδουλου Παμπλέκη...

Ο Χριστόδουλος Παμπλέκης γεννήθηκε το 1733 στον οικισμό Άνω Χώρα Μπαμπίνης, που βρισκόταν κοντά στη Ι. Μ. Αγίου Γεωργίου Πόρτας και ήταν γιος του Ευσταθίου Παμπλέκη. Από μικρός έμεινε ορφανός από μητέρα και στα 4 ή 5 του χρόνια προσβλήθηκε από ευλογιά και έχασε το αριστερό του μάτι και του έμειναν αρκετά σημάδια στο πρόσωπο. Ο πατέρας του ήταν παλαιότερα κλέφτης στην περιοχή του Ολύμπου, απ' όπου ήρθε, για άγνωστο λόγο, στη Μπαμπίνη και παντρεύτηκε την κόρη κάποιου Γατσή. Γύρω στο 1740, αφού είχε χάσει τη σύζυγό του,  έφυγε για την περιοχή του Ολύμπου μαζί τον μικρό Χριστόδουλο. Για κάποιο λόγο που δεν γνωρίζουμε, εκεί λίγο συνελήφθη από τους Τούρκους, γδάρθηκε ζωντανός και στη συνέχεια κομματιάστηκε. Τον μικρό Χριστόδουλο πήρε υπό την προστασία του ένας κάτοικος του Λιτοχώρου με το όνομα Καλλίας, ο οποίος τον έστειλε σχολείο αρχικά στο Λιτόχωρο και αργότερα στη Ραψάνη. Ο Χριστόδουλος ήταν πνεύμα ανήσυχο και σε νεαρή ηλικία γράφτηκε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, που διεύθυνε τότε ο Ευγένιος Βούλγαρης (1753). Εκεί μαθήτευσε δίπλα σε αξιόλογους νέους (Σέργιος Μακραίος, Ιώσηπος Μοισιόδαξ, Κοσμάς ο Αιτωλός κ.ά.) της εποχής και γρήγορα έγινε ικανότατος λόγιος. Ως δραστήριος, ανήσυχος και φιλομαθής που ήταν μπλέχτηκε γρήγορα στις εσωτερικές διαμάχες των Κολλυβάδων του Αγίου Όρους που ξέσπασαν το 1756.  Έτσι, όπως και ο δάσκαλός του, γνώρισε τις λυσσαλέες επιθέσεις του συντηρητικού κατεστημένου του κλήρου, οι οποίες τον ανάγκασαν να εγκαταλείψει το Άγιον Όρος το 1759 και να εγκατασταθεί για ένα διάστημα στην περιοχή τού Ολύμπου, όπου και υπάρχουν αναφορές για μαθητές του εκεί. 

Η πνευματική του ανησυχία και η επιθυμία του να συνεχίσει τις σπουδές του τον έκαναν να φύγει για την Ευρώπη, όπου, παράλληλα με τις σπουδές του, δίδασκε σε μαθητές των ελληνικών παροικιών. Το 1781 μετέφρασε στη Βενετία το βιβλίο του Nicolas Remond des Cours La véritable politique des personnes de qualité με τον τίτλο Η Αληθής Πολιτική.  Το 1786 τον βρίσκουμε στη Βιέννη, όπου δημοσιεύει το βιβλίο του Περί φιλοσόφου, φιλοσοφίας, φυσικών, μεταφυσικών, πνευματικών και Θείων αρχών. Αυτό  είναι το κύριο φιλοσοφικό του έργο στο οποίο μεταφέρει τις απόψεις των Γάλλων εγκυκλοπαιδιστών (Voltaire, Diderot, D’Holbach κ.ά.) και πρόκειται για «φιλοσοφική σύνθεση με ενιαία γραμμή». Σε αυτό ο Παμπλέκης υιοθετεί τις θέσεις των Διαφωτιστών ενάντια στην αρχαιολατρία και τον Αριστοτελισμό και παρουσιάζει τις θέσεις των νεωτέρων φιλοσόφων (Bacon, Descartes, Spinoza, Locke, Leibniz, Berkeley κ.ά.). Επίσης, δέχεται την ενότητα του κόσμου, εναντιώνεται στον μύθο, καταδικάζει την αυθεντία και τη δεισιδαιμονία και κηρύσσει την πίστη του στον ορθό λόγο και την ελευθερία του πνεύματος. Το έργο αυτό του Παμπλέκη κάνει στροφή προς τη σωκρατική αυτογνωσία και προκάλεσε την αντίδραση των εχθρών του δίδοντάς τους το πρόσχημα να ξεκαθαρίσουν μαζί του τις διαφορές τους που είχαν ήδη αρχίσει να εκδηλώνονται από την περίοδο της παραμονής του Παμπλέκη στο Άγιον Όρος. 

Το 1790 ο Ευγένιος Βούλγαρης έγραψε μια επιστολή με την οποία κατέκρινε το Περί φιλοσόφου. Τρία χρόνια αργότερα, το 1793, ο Διονύσιος Παλαταμώνος, συμμαθητής του Παμπλέκη στην Αθωνιάδα, έγραψε ένα βιβλίο με τον τίτλο Ακολουθία ετεροφθάλμου και αντιχρίστου Χριστοδούλου του εξ Ακαρνανίας. Η βιαιότητα και οι ύβρεις του Διονυσίου που περιέχονται σε αυτό οδήγησαν τον Παμπλέκη να γράψει ένα έργο εκρηκτικό, αντίστοιχο του οποίου δεν βρίσκουμε άλλο στα χρονικά του νεοελληνικού Διαφωτισμού, με τον τίτλο Απάντησις ανωνύμου προς τους άφρονας αυτού κατηγόρους επ’ ονομασθείσα Περί θεοκρατίας. Όμως, πριν προλάβει να ολοκληρωθεί η έκδοση αυτού του βιβλίου ο Παμπλέκης άφησε την τελευταία του πνοή στο νοσοκομείο της Λειψίας στις 15 Αυγούστου 1793. Την έκδοση ολοκλήρωσαν οι φίλοι και οι μαθητές του (30 Αυγούστου). Δύο μήνες μετά ήρθε ο συνοδικός αφορισμός του, με τον οποίο ο Πατριάρχης αφόριζε όλους τους υποστηρικτές του, τους αναγνώστες των βιβλίων του, αλλά και αυτούς που διαδίδουν τις απόψεις του. Επίσης, πρόσταζε όσους έχουν βιβλία του να τα κάψουν. Αργότερα οι μαθητές του ανέγειραν στο δάσος του Ρόζενταλ της Λειψίας μνημείο προς τιμή του με την επιγραφή: «Ενταύτα κείται ο φιλοσοφική σπουδή και τι των όντων θεωρία των εαυτό βίου αφοσιώσας λογιώτατος Χριστόδουλος Ευσταθίου ο εξ Ακαρνανίας». 

Ο Παμπλέκης εντάσσεται στη δεύτερη γενιά των εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού μαζί με τον Ιώσηπο Μοισιόδαπα και τον Δημήτριο Καταρτζή και ήταν ο μοναδικός συστηματικός φιλόσοφος του 18ου αι. Ήταν ο πρώτος από τους Έλληνες που δέχτηκε τις επιθέσεις της Εκκλησίας, μετά  από τον Ανθρακίτη. Όμως ο σκοπός του Παμπλέκη, όπως και του Διαφωτισμού, δεν ήταν η κατάλυση της Εκκλησίας, αλλά η επαναφορά της στην αξιοπρέπεια με την αναβίωση του αυθεντικού νοήματος του Χριστιανισμού. Εκεί εντάσσεται και η πολεμική του Παμπλέκη ενάντια σε μια μερίδα του κλήρου. Το 1781 στο Η Αληθής Πολιτική γράφει: «η εδική μας θρησκεία είναι σεβάσμιος για την αρχαιότητά της, καθαρά για τα ήθη της, υψηλή δια τα μυστήριά της και θεία δια την ιδίαν αυτής αρχή». Όμως το 1793 γράφει ένα αντιχριστιανικό κείμενο, το οποίο οδήγησε την Εκκλησία στον αφορισμό του (Νοέμβριος 1793). 

Ο Παμπλέκης δεν ήταν άθεος, αλλά θεϊστής και επηρεασμένος άμεσα από τους Καρτέσιο, Λάιμπιντς, Λόκ και Βόλφ -άλλωστε και κανείς από αυτούς τους φιλοσόφους δεν ήταν άθεος- και θεωρήθηκε άθεος ένεκα της αμάθειας της εποχής και της άγνοιας της νέας φιλοσοφίας. Ο Παμπλέκης ποτέ δεν αμφισβήτησε την ύπαρξη του Θεού, ούτε τη νομιμότητα της Εκκλησίας. Έθιγε το κοινωνικό πρόβλημα και αμφισβητούσε την εμπλοκή της Εκκλησίας στις κοσμικές υποθέσεις και στρεφόταν ενάντια στις καταχρήσεις, στις υπερβολές και στις υπερβάσεις του κλήρου. Όμως στα επόμενα χρόνια το έργο του καλύπτεται από μια περίεργη σιωπή, μάλιστα σε μία εποχή που θα περίμενε κανείς να βρίσκεται στο επίκεντρο της προσοχής. Η αντίδραση της Εκκλησίας έκανε όλους τους μαθητές και τους υποστηρικτές του Παμπλέκη να σιωπήσουν, σε αυτό βοήθησε βέβαια και ο γρήγορος θάνατός του. Η πέτρα του σκανδάλου είχε εκλείψει και ο νεοελληνικός Διαφωτισμός δεν έδειχνε διατεθειμένος να ακολουθήσει μία τόσο ριζοσπαστική πορεία. Όμως ο Ελληνισμός τώρα, περισσότερο ίσως από ποτέ, είχε μεγαλύτερη ανάγκη την αγάπη, την ομόνοια και τη συνεργασία ανάμεσα στην επίσημη Εκκλησία και στους πνευματικούς ανθρώπους του, ώστε να επιτύχει την αποτελεσματική οργάνωση του Αγώνα. 

Και στο παρελθόν πολλές φορές ορισμένοι καλόγεροι του Αγίου Όρους έγραψαν κείμενα περισσότερο υβριστικά από την Απάντησιν και δεν υπήρξε ανάλογη αντίδραση από την Εκκλησία. Τώρα όμως η αθεΐα, που προωθούνταν από μερίδα λογίων της Δύσης και η προσπάθεια των Γάλλων Επαναστατών να επιβάλλουν τη θρησκεία της θεοπιστίας και άλλες υλιστικές θεωρήσεις στα Επτάνησα έκαναν την Εκκλησία να αντιδράσει και βρήκε πρόσφορο το πρόσωπο του Παμπλέκη. Την αντίδραση αυτή τη θεώρησε επιτακτική και αναγκαία, γιατί ο κίνδυνος ήταν ορατός. Στην Κέρκυρα μάλιστα οι Γάλλοι βεβήλωσαν το σκήνωμα του Αγίου Σπυρίδωνα. 

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε πως το σημαντικό στο έργο του Παμπλέκη είναι πως βεβαιώνει την ύπαρξη μέσα στον Ελληνικό πνευματικό χώρο ενός στοχασμού απαλλαγμένου τελείως από την παραδοσιακή θρησκευτική διδασκαλία και στηριζόμενου αποκλειστικά στον ορθό λόγο. Παρά το γεγονός πως  χαρακτηρίζεται από τους σύγχρονους φιλοσόφους ως μια σημαντική πνευματική προσωπικότητα της προεπαναστατικής περιόδου, το έργο του δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά.

Πηγή: Γεώργιος Σπ. Μπαρμπαρούσης. Νεοελληνικός Διαφωτισμός και Χριστόδουλος Παμπλέκης. Αθήνα, 2019.